अंबाझरी विवेकानंद स्मारक,पूरपिडीत आणि फडणवीस सरकारचा ‘खेळ’’

डॉ.ममता खांडेकर
(Senior Journalist)

नागपूर,१३जुलै २०२५: अंबाझरी धरणाच्या ओव्हर फ्लो पॉईंटवर बांधण्यात आलेले स्वामी विवेकानंद स्मारक हे सध्या प्रदीर्घ न्यायालयीन लढाईत अडकले आहे.२०१२ मध्ये मनपामध्ये भारतीय जनता पक्षाच्या बहूमताची(ज्याला विरोधक पाशवी बहूमत संबोधतात,मनपातील १५६ पैकी १०८ जागा)सत्ता असताना अंबाझरी ओव्हरफ्लोवर स्मारक बांधायची अतिशय अशास्त्रीय,अनैसर्गिक कल्पना भाजप नेत्यांच्या मनात आली आणि २०१२ पासून स्थायी समितीच्या विविध बैठकीत या स्मारकाच्या बारश्‍याचे लाखो रुपयांचे ‘बताशे’ वाटण्यास सुरवात झाली. सर्वात पहिले ३० एप्रील २०१२ रोजी समितीच्या बैठकीत स्मारकाचा विषय चर्चिला गेला.

यानंतर ५ फेब्रुवरी व १४ फेब्रुवरी २०१३ रोजी दयाशंकर तिवारी यांच्या अध्यक्षतेखाली,१६ जून व १३ सप्टेंबर २०१३ रोजी तत्कालीन स्थायी समिती सभापती अविनाश ठाकरे यांच्या अध्यक्षतेखाली पार पडलेल्या बैठकीत या स्मारकासाठी विविध ठराव पारित करण्यात आले.यातील ठराव क्र.११६ अंतर्गत अंबाझरी ओव्हर फ्लो पॉईंट येथे स्वामी विवेकानंद यांचा २० फुट उंच ब्राँझ पुतळा तयार करुन उभारण्याच्या कामाचे प्राकलन रु.८५ लक्षला प्रशासकीय मान्यता प्रदान करने व या कामाकरिता कला क्षेत्रातील तज्ज्ञ समितीने केलेल्या शिफारसीनुसार मुर्तिकार मेसर्स राम सुतार यांना रु.८९ लक्ष २५ हजारच्या प्राकलनीय राशीपेक्षा ५ टक्के अधिकच्या निविदेला एकमतोन मंजूरी प्रदान करण्यात आली.ठराव क्र.४१६ अंतर्गत स्वामी विवेकानंद यांच्या १५० व्या जयंती निमित्त स्वामी विवेकानंद यांचा २० फुट उंचीचा पुतळा अंबाझरी ओव्हर फ्लो पाँईटवर उभारण्यास्तव पुतळ्याच्या पेडेस्टल करिता रु.१ कोटी,१लाख २१ हजार ५७६ च्या प्राकलनाला प्रशासकीय मंजुरी तसेच या कामाकरिता न्युनतम निविदाकार मे.एस.जे.शर्मा यांची ९० लाख २७ हजार ४६३(५.५१ टक्के कमी)दराची निविदा मंजुर करने तसेच या कामाकरिता मे.इ.एन वास्तु यांना व्यवस्थापकीय सल्लागार म्हणून ‘प्रचलित’दरावर नियुक्तीच्या प्रस्तावावर एकमताने मंजुरी देण्यात आली.

ठराव क्र.३७३ अंतर्गत स्वामी विवेकानंद यांची १५० वी जन्म शताब्दीनिमित्त अंबाझरी ओव्हर फ्लो पॉईंटवर स्वामी विवेकानंदांचा २० फुट उंचीचा पुतळा बसविण्याच्या कामास्तव प्राप्त निविदांपैकी मे.सायीली कन्स्ट्रक्शन यांची प्राकलनीय दरापेक्षा १४.९५ टक्के कमी दराची रु.३६ लाख १७ हजार ५३८ रकमेची निम्नतम निविदा स्वीकृत करण्याचा प्रश्‍न स्थायी समितीने विचारात घेऊन, स्वामी विवेकानंदांचा २० फुट उंचीचा पुतळा बसविण्यासाठी पुल व इतर स्थापत्य कामास्तव कार्यालयाने सुचविलेल्या दुरुस्तीसह विषय समितीतर्फे एकमतोन मंजुरी.ठराव क्र.३७४ अंतर्गत अंबाझरी ओव्हर फ्लो नाल्यावर संरक्षण भिंत व स्टोन पिचींगच्या कामास्तव प्राप्त निविदेपैकी मे.एन.एन.बेलखुडे यांची प्राकलनीय दरापेक्षा २५.०२ टक्के कमी दराची रु.३५ लाख ६० हजार ७७३ रकमेची निम्नतम निविदा स्वीकृत करण्यात आली.

थोडक्यात,अंबाझरी ओव्हर फ्लो पॉईंटवर सल्लागारावर खर्च होणा-या राशीसह,, कोटीच्या कोटी उड्डाणे या बैठकींमध्ये घेण्यात आली मात्र,ओव्हर फ्लोच्या जागेवर इतक्या मोठ्या प्रमाणात सिमेंटचे काँक्रिटीकरण करीत असताना शहरातील नीरी किंवा व्हीएनआयटीतील सल्लागारांच्या सल्ल्याची साधी गरज ही भाजपच्या नेत्यांना व प्रशासकीय अधिका-यांना वाटली नाही.याचा परिणाम,२३ सप्टेंबर २०२३ च्या मध्यरात्रीच्या त्या महाभयंकर महाप्रलयाची भयावहता हजारो कुटूंबियांनी भोगली.पूर प्रवाहाचा तो थरार क्षणाक्षणाला थरकाप उडवणारा होता.हजार कोटीच्या मालमत्तेचे नुकसान झाले त्याही पेक्षा नागरिकांच्या जीवावर भयंकर संकट कोसळले होते.महत्वाचे म्हणजे अनेक तास पाण्याचा निचरा झालाच नाही.अंबाझरी तलावातील जलपर्णी काढण्यासाठी आणण्यात आलेले जेसीबी अंबाझरी तलावाच्या वेगवान प्रवाहाने दहा फूट पुलापर्यंत वाहून आले!यावरुन त्या प्रवाहाची भयाणता दिसून पडली.शहरातील १५०० च्या वर दूकानांधील कोट्यावधींचा माल पाण्यात गेला.धडकी भरवणा-या त्या पावसाने रस्त्यांच्या नद्या केल्या होत्या.अंबाझरी तलाव ओव्हर फ्लो झाल्यामुळे धरमपेठ सायंस कॉलेज ते पंचशील चौक आणि झाशी राणी चौकपर्यंतचा परिसर पाण्याखाली आला!

या परिसरातील शैक्षणिक संस्था,रुग्णालये आणि दूकानांना फार मोठा फटका बसला.धंतोलीतील काम्प्यूटर हब समजल्या जाणा-या दूकानांमध्ये मोठ्या प्रमाणात इलेक्ट्रोनिक वस्तू पाण्याखाली गेल्या! दूकानदारांच्या काळजाचे पाणी झाले.दूकानांमधील विक्रीसाठी असणारे मोबाईल, कॉम्प्यूटर्स,लॅपटॉप,पेनड्राईव्ह,बॅटरी ,प्रिंटर्स कायमचे निकामी झाले.एकेका दूकानात १०० लॅपटॉप बॅटरी,७० च्या वर लॅपटॉप,५०० च्या वर पेनड्राईव्ह होते.दूकानदारांच्या डोळ्यातून अगतिकतेचे पाणी बरसले.साढे तीनशेपेक्षा अधिक नागरिकांना एनडीआरएफच्या जवानांनी बोटीच्या सहाय्याने सुरक्षित ठिकाणी हलवले! शंकरनगर मधील मुकबधिर विद्यालयातील ७० विद्यार्थ्यांना बचाव पथकांनी वाचवले. जलतांडवात दोन महिलांसह चार जणांचा मृत्यू तर १४ जनावरांचाही मृत्यू झाला. दहा हजार घरात पुराच्या पाण्याने थैमान घातले.नागरिकांच्या दूचाकी,चार चाकी या शेकडो मीटर प्रवाहात वाहून अडकून पडल्या.पंचशील चौकातील केअर हॉस्पीटल मागे वंदना अपार्टमेंटजवळ कार वाहून जाऊ लागली,तातडीने या कारला अडवून त्यातील व्यक्तीला स्थानिकांनी सुखरुप बाहेर काढले.

मोरभवन पाण्यात बुडाले.पंचशील चौकातील नाल्यात तरुणाचा मृतदेह पिल्लरला अडकून होता.मृतदेह बाहेर काढण्यासाठी हायड्रा मशीने पिल्लर कापावे लागले!मनपाच्या अग्निशमन विभागाने १५२,एसडीआरएफ चमूने १०५ नागरिकांचे जीव वाचवले.आपदा मित्र या संस्थेने ११ नागरिकांना मृत्यूच्या दाढेतून बाहेर ओढले. रेल्वे प्लॅटफॉर्मला नदीचे रुप आले होते.मध्यवर्ती कारागृह रक्षकांच्या वसाहतीही पाण्यात बुडाल्या होत्या.बेसमेंट आणि इमारती पाण्यामुळे एकरुप झाले होते.सखोल वस्त्यांमध्ये मृत्यूचा तांडव जवळ येत होता.डागा ले आऊट,कार्पोरेशन कॉलनी,वर्मा ले आऊट सारख्या अंबाझरीच्या जवळ असलेल्या वस्त्यांमध्ये ’न भूतो ना भविष्यती’असा तांडव होता.घरोघरी गणपती विराजमान होते.महालक्ष्म्या बसल्या होत्या.रात्री नैवेद्याचा धार्मिक सोहळा आटोपून थकून भागून घरोघरी नीरव शांतता पसरली होती.मध्यरात्री सुरु झालेल्या हाहाकारची कल्पना देखील त्यांना नव्हती.धडकी भरवणारा कडकडाट आणि चमकणारा वीजांचा लखलखाट जरा ही उसंत घेत नव्हते.शहरातील नरेंद्रनगर,मनीषनगर,सीताबर्डीतील भुयारी मार्ग हे दूस-या दिवशी २४  सप्टेंबरच्या दूपार पर्यंत पाण्याखाली गडप झाले होते.अंबाझरी पासून पंचशील चौकापर्यंतचे अनेक सिमेंट-काँक्रीटचे रस्ते वाहून गेले होते!अंबाझरी ओव्हर फ्लो समोरिल सर्वाजनिक बांधकाम विभागाने दोनच वर्षांपूर्वी बांधलेला रस्ता अक्षरश: खरडून निघाला होता. सीताबर्डीला लागून असलेल्या संगम चाळीतील हातावर पोट असणा-या गरीबांच्या तर वेदनेलाही स्वर नव्हता.पै पै जमा करुन घरात सुखसोयीच्या वस्तू जमवल्या,अन्नधान्य भरले होते,पुराने ते सगळे वाहून नेले.विदर्भ साहित्य संघाच्या संकुलातील तळमजल्यावर असलेली पन्नासहून अधिक दूकानांना पुराच्या पाण्याचा फटका बसला.या ही बेसमेंटमधील पाणी दुस-या दिवशी दूपारपर्यंत तिथेच मुक्कामी होते!परिणामी,लाखो रुपयांची पुस्तके ही अवघ्या एका रात्रीत रद्दीच्याही लायकीची राहीली नाही.रामदासपेठेत आइस्क्रीम फॅक्टरी व प्रसिद्ध फ्रॅन्चाइसीचे नवीन शॉप सोमवारी उद् घाटित होणार होते.मात्र,२३ सप्टेंबर शुक्रवारी आलेल्या या महाभयंकर प्रलयाने संपूर्ण इंटेरिअर खराब झाले.तिथे ठेवण्यात आलेल्या आइस्क्रीम बनविण्याच्या मशीन,फ्रीज,फर्निचर असे २५ लाखांचे नुकसान झाले!याला लागून असलेल्या चष्म्याच्या दूकानात १० लाख रुपयंची डोळे तपासण्याची मशीन पाण्याने कायमची खराब झाली.लाकडी ड्रॉवरमधील चष्मे,सनग्लासेस आता कोणत्याही कामाचे नव्हते!७ सप्टेंबर २०२२ रोजी ४० लाख रुपये खर्च करुन दुकान सुरु केले होते.

अंबाझरी तलावाच्या परिसरातील कस्तुरबा ले आऊटमधील नागरिकांच्या घरात  पाच फूटांच्या वर पाणी भरले.खोल्याध्ये गळ्यापर्यंत पाणी पोहोचले,यानंतर त्यांनी फक्त हातातील मोबाईलसह उंचावर आसरा घेतला.घरातील लाखाेंचे सामान पाण्यात बुडाले.या सर्व प्रलयासाठी स्थानिक नागरिक अंबाझरी ओव्हर फ्लोवरील स्वामी विवेकानंद स्मारकाचा अडथळा मानतात.पूर पिडीत नागरिक हे स्मारक हटविण्यासाठी प्रदीर्घ न्यायालयीन लढाई देत आहेत.त्यांना पुन्हा २३ सप्टेंबरच्या त्या भयाण रात्रीचा थरार अनुभवायचा नाही.या साठी त्यांचे वकील ॲड.तुषार मंडलेकर अनेक शासकीय कागदपत्रांचा न्यायालयात कीस पाडत आहेत.मात्र,शहरातील भाजप नेते विवेकानंद स्मारकाविषयी अडून बसले आहेत.परिणामी, इतक्या संवेदनशील विषयावर सातत्याने टाळाटाळची भूमिका घेणा-या प्रशासकीय अधिका-यांना २३ एप्रिल २०२५ रोजी उच्च न्यायलयाने ‘नागपूरात यंदा पुन्हा पूर आणायचा आहे का?’या शब्दात फटकारले.